Η μουσική στον Παπαδιαμάντη (Α' μέρος)

Δεν είναι δύσκολο ούτε στον απλό αναγνώστη μα ούτε και στον ευρυμαθή μελετητή να εντοπίσει πλήθος στοιχείων μουσικής ευαισθησίας του Παπαδιαμάντη που εμφαίνονται με ποικίλους τρόπους στο πολυσήμαντο έργο του. Ψάλτες, τροπάρια, μουσικές, οργανοπαιξίες, πανηγύρια είναι συνήθη γενόμενα στον κόσμο του Παπαδιαμάντη. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό και με συγκεχυμένες πληροφορίες και μαρτυρίες γεννούν ένα ερώτημα που πλανάται πάνω από το έργο και τη ζωή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Ήταν ο κυρ Αλέξανδρος μουσικός; Ίσως μοιάζει απλή η απάντηση από την στιγμή που ο μεγάλος μας διηγηματογράφος είναι γνωστό ότι δεν πληρούσε τα απαιτούμενα τυπικά προσόντα για να μπορεί να χαρακτηριστεί ως μουσικός.

Ο Παπαδιαμάντης πράγματι δεν γνώριζε ούτε την βυζαντινή παρασημαντική ούτε το ευρωπαϊκό πεντάγραμμο.

Οι μαρτυρίες της εποχής του επιβεβαιώνουν ότι όχι απλώς δεν είχε καλή φωνή, αλλά φλέρταρε συχνά με τα όρια της κακοφωνίας. Οι ίδιες αυτές μαρτυρίες πάραυτα είναι αυτές που δηλώνουν με σαφήνεια την παρουσία του στο δεξί αναλόγιο του αγίου Ελισαίου, την ευρυμάθειά του σε θέματα τυπικού, τον σεβασμό που εδέχετο από άλλους ψάλτες, αλλά και την ικανότητά του στο είδος των κανόνων και των προσομοίων.

«Γνωρίζει από στήθους όλα τα κείμενα, όπως και την μουσική όλων των κανόνων, εις τους οποίους προ πάντων είναι αμίμητος. Είναι ειδήμων των τυπικών διατάξεων των αγρυπνιών και όλων εν γένει των ιερών ακολουθιών, ψάλλει δε με όλως ατομικόν του ιδίωμα τους πολυελέους των αγρυπνιών πάσης εορτής Δεσποτικής, Θεομητορικής και των Αγίων», μαρτυρεί ο μεγάλος θεωρητικός της μουσικής Κων/νος Ψάχος.

Την εξήγηση μάλλον πρέπει να την αναζητήσουμε στην ίδια την καταγωγή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.

Η Σκιάθος αποτέλεσε αν όχι τον πιο σημαντικό, έναν από τους σημαντικότερους άξονες διάδοσης της λεγόμενης κολλυβάδικης παράδοσης. Το μοναστήρι του Ευαγγελισμού και η επαφή με τον αγιορειτικό μοναχισμό δεν προσέδωσε στο νησί απλώς ένα είδος ιδιαίτερης ευσέβειας, αλλά και το κατέστησε γεγονός ανάπτυξης παραδοσιακών λειτουργικών και μουσικών δομών. Η μουσική της κολλυβάδικης παράδοσης προσπάθησε να διασώσει με κάθε τρόπο τον ανατολικό τρόπο συμπεριφοράς των μελών, πράγμα που σε κάθε περίπτωση μεταλαμπαδεύτηκε και στον Παπαδιαμάντη. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι η Σκιάθος διαμέσου του π. Γεώργιου Ρήγα επέτυχε να διασώσει σε βυζαντινή σημειογραφία την μουσική κολλυβάδικη παράδοση με το μνημειώδες πια έργο «Μελωδήματα Σκιάθου».

Ο Ρήγας είχε γνωρίσει τόσο τον Παπαδιαμάντη όσο και τον  Μωραϊτίδη, τους δύο Αλέξανδρους, και μοιάζει μάλλον δεδομένο ότι κόμιζε την ίδια μουσική εμπειρία με αυτούς σε μια απλώς πιο οργανωμένη μορφή. Αυτή λοιπόν η κολλυβάδικη μουσική γνώση, αλλά και η ευαισθησία ήταν κτήμα του κυρ-Αλέξανδρου.

Αυτήν εξέφραζε, αυτήν κατέθετε, αυτήν κυοφορούσε και μετέδιδε πάνω στο αναλόγιο του αγίου-Ελισαίου.

Η αίσθηση του μουσικού ανατολικού τρόπου ήταν αδιάσπαστο κομμάτι της ίδιας της ζωής του, του τρόπου που σκεφτόταν, του τρόπου που εκφραζόταν. Η ελλιπής θεωρητική του κατάρτιση υποδηλώνει ακριβώς αυτό, ότι η μουσική του ήταν κάτι πολύ παραπάνω από μία επιλογή. Ο κυρ-Αλέξανδρος δεν έψαλλε, δεν τραγουδούσε επειδή απλώς το είχε επιλέξει, επειδή του άρεσε. Η μουσική του ήταν μια υπαρξιακή του κατάθεση, μια ομολογία ενός ευρύτερου τρόπου ζωής, ενός ευρύτερου τρόπου αντίληψης.

Η μουσική στον Παπαδιαμάντη: Β’ Μέρος – π. Ιωσήφ Κουτσούρης